वासुदेव
एक भिक्षेकरी वर्ग. या लोकांना धुकोट असेही एक नाव आहे. हे लोक दक्षिण महाराष्ट्रात सर्वत्र आढळतात त्यांचे रितीरिवाज ही मराठ्यांसारखे आहेत. गावोगाव हिंडून भिक्षा मागून ते आपला उदरनिर्वाह करतात. मुलगा भिक्षा मागण्याजोगा झाला की त्याला भिक्षा मागण्याची दीक्षा देतात. दीक्षा देण्याचा समारंभ असा – एखादा शुभ दिवस पाहून उपाध्याला घरी बोलावतात. मग उपाध्या मुलाला वासुदेवाचा वेष परिधान करायला सांगतो आणि मंत्रोच्चरपूर्वक त्याच्या कपाळी चंदनाचा टिळा लावतो. एवढे झाले की दीक्षाविधी संपतो. मग उपाध्यायला विडा दक्षिणा देऊन निरोप देतात आणि सर्व ज्ञाती बांधवांसह भोजन करतात.
डोक्यावर मोरपिसांची उंच निमुळती होत गेलेली मुकुटाकार टोपी ,अंगात घोळदार अंगरखा ,गळ्यातून पुढे दोन्ही बाजूला सोडलेला शेला, काखेत झोळी, सुरुवार व कमरेला खोचलेला पावा ,पायात चाळ व हातात चिपळ्या आणि टाळ असा वासुदेवाचा वेष असतो. वासुदेव अगदी सकाळी लोकांच्या दारोदार येऊन गाणी म्हणतो त्याला टाळ चिपळ्यांची साथ देतो आणि मधूनच पावा वाजवीत भिक्षा मागतो. वासुदेवाची गाणी विविध प्रकारची आहेत. त्यात जसे बाळकृष्णाचे चरित्र वर्णन केले आहे तसाच निखळ भक्तीचा महिमा ही गायला आहे. काही गाण्यात प्रपंचाचे स्वरूप रेखाटून तो नेटका करण्याची नीती सांगितली आहे तर काही गाण्यात सरळ सुबोध भाषेत वेदांताचे मर्म विशद केले आहे .
वासुदेव जरी भिक्षेकरी असले, तरी ते भिकारी गणले जात नाहीत कारण त्यांना भिक्षा वाढणे हा धर्माचरणाचा भाग मानला जातो. पहाटेच्या वेळी रामकृष्णांचा नामघोष करीत ते येतात. त्यांचा पोषाख वैशिष्ट्यपूर्ण असतो. घोळदार अंगरखा, सुरवार, गळ्यात तांबडा शेला आणि डोक्यावर शंकूच्या आकाराची मोरपिसांची टोपी, कंबरेला बांधलेल्या शेल्यात बासरी खोचलेली असते. पायात घुंगुर असतात. वासुदेवाच्या उजव्या हातात चिपळ्या आणि डाव्या हातात टाळ असतो. त्यांच्या तालावर तो सुंदर धार्मिक गाणी म्हणतो आणि नाचतो.
गृहिणी त्याला धान्य, पैसे देतात. हे दानही वासुदेव विशिष्ट पद्धतीने स्वीकारतो. दान देणाऱ्याला तो त्याच्या वाडवडिलांचे नाव विचारतो आणि त्यांची नावे घेऊन महाराष्ट्रातील विविध देवतांना व संतांना ते दान ‘दान पावलंऽ दान पावलंऽ’ असे एक गाणे म्हणून पोचते करतो. पंढरपूरचा ‘इट्टोबाराया’, कोंढणपुरची ‘तुक्काबाई’, जेजुरीचा ‘खंडोबा’, सासवडचा ‘सोपानदेव’, आळंदीचा ‘ग्यानुबादेव’, देहूचा ‘तुकारामबाबा’, शिंगणापुरचा ‘महादेव’, मुंगीपैठणातला ‘नाथमहाराज’ अशा सर्वांना वासुदेव दान पावल्याचे सांगतो. म्हणजे हे दानवासुदेवाच्या हातात पडत असले, तरी वासुदेवाची भावना ते दान देवदेवतांना व संतांना पोचविण्याची असते. दाताही दान आपल्या वाडवडिलांच्या नावे देत असल्यामुळे दान देऊन स्वतःसाठी नव्हे, तर आपल्या वाडवडिलांच्या पुण्याईत भर पडावी, अशीच त्याची भावना असते. दान पावल्यानंतर वासुदेव बासरी वाजवतो आणि स्वतःभोवती गिरक्या घेतो.
वासुदेव हा कृष्णभक्त असल्यामुळे त्याने श्रीकृष्णाचा वेष घेतला, असे वासुदेवाच्या पोषाखाचे स्पष्टीकरण प्रा. श्री. म. माटे ह्यांनी दिले असून, ‘वासुदेव ही संस्था म्हणजे लोकसंस्कृतीच्या क्षेत्रातील भागवत संप्रदायच आहे’ असे मत डॉ. रा. चिं. ढेरे ह्यांनी मांडले आहे.
वासुदेवाच्या गाण्यांत कृष्णचरित्र, भक्तीची थोरवी, प्रपंचनीती असे विषय येतात. अनेकदा साध्यासोप्या भाषेत ही गाणी वेदान्ताचाही बोध करतात. वासुदेव आणि त्यांचा व्यवसाय ह्यांना हजार-बाराशे वर्षांची तर परंपरा आहे. महानुभाव साहित्यात ‘भ्रीडी’ ह्या नावाने वासुदेवाचा निर्देश आलेला दिसतो. ज्ञानदेवांनी तसेच नामदेवांनी वासुदेवावर रूपके केली आहेत.